Reakcje z zagranicy

„Umarł, ponieważ chciał krzyknąć jak najgłośniej. Chciał, żebyśmy sobie uświadomili, co się z nami dzieje, żebyśmy wiedzieli, co naprawę robimy i usłyszeli, co naprawdę mówimy w tym czasie ustępstw, o których mówiono, że są niezbędne, kompromisów przedstawianych jako rozumne i taktyk, o których tylko nieliczni myśleli, że są rozsądne. Zanikała wówczas świadomość tego, że nawet pod największym naciskiem musi w tym wszystkim coś pozostać, coś podstawowego, czym nie da się już handlować a bez czego życie ludzkie traci swoją niezbywalną godność.”

Z dokumentu Karty 77 z okazji 20. rocznicy samospalenia Jana Palacha, 15 stycznia 1989

Pamięć o Janie Palachu wróciła do czechosłowackiej przestrzeni publicznej dopiero w roku 1989 w związku z 20. rocznicą jego protestu i śmierci. Na niedzielę 15 stycznia 1989 r. kilka grup opozycyjnych (České děti – Czeskie dzieci, Charta 77 – Karta 77, Mírový klub Johna Lennona – Pokojowy klub Johna Lennona, Nezávislé mírové sdružení – Niezależne stowarzyszenie pokojowe i Společenství přátel USA – Społeczeństwo przyjaciół USA) zorganizowało spotkanie wspomnieniowe pod pomnikiem Św. Wacława w centrum Pragi.

Za sprawą anonimowego listu, który 9 stycznia 1989 r. otrzymał reprezentant ówczesnej opozycji Vaclav Havel sytuacja stała się dramatyczna. Nieznany autor oświadczał w nim, że 15 stycznia 1989 roku zapali się na Placu Vaclava na wzór Jana Palacha w proteście przeciwko sytuacji politycznej. Havel poprosił Telewizję Czechosłowacką o możliwość wystąpienia w programie, by móc przekonać potencjalnego następcę Palacha do zaniechania jego czynu. Po odmowie zwrócił się do zagranicznych stacji radiowych (od grudnia 1989 r. sygnał Radia Wolna Europa nie był już zakłócany), które wyemitowały jego apel. Z podobnym apelem wystąpiła ówczesna rzeczniczka Karty 77 Dana Němcova.

Spotkanie wspomnieniowe na Placu Wacława było zakazane przez urzędy, zaś przedstawiciele grup opozycyjnych zostali zatrzymani. Mimo tego ludzie przyszli na plac a demonstracje odbywały się także w ciągu kilku następnych dni. W większości zostały gwałtownie rozpędzone z pomocą armatek wodnych i jednostek specjalnych. Na koniec „Tygodnia Palacha” 21 stycznia 1989 r. urzędy we współpracy z jednostkami bezpieczeństwa uniemożliwiły odbycie się uroczyści ku czci Palacha przy jego grobie we Všetatech.

Havel i Němcova, w związku ze swoimi apelami wyemitowanymi w zachodnich stacjach radiowych, zostali oskarżeni o wzniecanie buntu i ograniczanie kompetencji czynników publicznych. Havel został skazany bezwarunkowo na karę 9 miesięcy więzienia. Razem z nim skazani zostali także inni działacze opozycji zatrzymani na Placu Wacława. W ramach kampanii wzywającej do ich uwolnienia opozycji udało się przełamać pewną izolację ze strony większości społeczeństwa. Uzyskane wsparcie stało się dla Vaclava Havla inspiracją do napisania, po wyjściu na wolność, petycji Několik vět (Kilka zdań).

Demonstracje przeciwko reżimowi w styczniu 1989, w czasie których jednostki bezpieczeństwa zatrzymały ponad 1400 osób, stały się zapowiedzią upadku komunistycznego reżimu. Jego kierownictwo znalazło się w tym czasie pod dużym międzynarodowym naciskiem. W czasie, gdy rozpędzano pokojowe zgromadzenia opozycji, miała miejsce decydująca faza wiedeńskiego spotkania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Czechosłowacka delegacja została ponownie skrytykowana za nie dotrzymywanie swoich międzynarodowych zobowiązań w dziedzinie praw człowieka.