Monopol władzy

„I tak po wyzwoleniu Czechosłowacji przez słynną armię radziecką doszło do tego, że upaństwowiliśmy finanse oraz ciężki i wielki przemysł; wysiedliliśmy Niemców i oddaliśmy wcześniej należące do nich ziemie, banki i fabryki nie do rąk czeskich i słowackich panów, ale do rąk czeskich i słowackich rolników, robotników i małych przedsiębiorców, do rąk narodu; pozbyliśmy się policyjnego biurokratycznego systemu i za sprawą komitetów narodowych upowszechniliśmy administrację państwową; nie dopuściliśmy do odnowienia się przedmonachijskich radykalnych partii politycznych, które były bezpośrednim narzędziem politycznym czeskiej i słowackiej burżuazji; stworzyliśmy rząd Frontu Narodowego, który miał być organem wykonawczym związku robotników, rolników, małych przedsiębiorców i inteligencji. W ten sposób wcześniej rządząca warstwa została skutecznie odsunięta od władzy politycznej i pozbawiona swojego największego skarbu – majątku. W nowej ludowej republice demokratycznej zaczęła obowiązywać zasada, że źródłem wszelkiej władzy jest lud.”

Przemówienie premiera rządu Klementa Gottwalda w Ustawodawczym Zgromadzeniu Narodowym, 10 marca 1948 r.

Pomimo że po zakończeniu II wojny światowej formalnie obowiązywała konstytucja I republiki, wszystkie legalnie działające w Czechosłowacji partie polityczne zgodziły się na wyraźną zmianę systemu politycznego. Znacząco zmieniła się także struktura społeczeństwa. Znaczna większość obywateli niemieckojęzycznych została wysiedlona. Do głównych zadań programu politycznego należało upaństwowienie, chociaż pojedyncze partie polityczne różniły się jeśli chodzi o jego zakres. Liczba partii politycznych działających w czeskiej i słowackiej części republiki została zasadniczo ograniczona, zakazano działalności w szczególności prawicowo zorientowanych podmiotów politycznych funkcjonujących w latach 20. i 30. Główną organizacją polityczną, podobnie jak w innych zsowietyzowanych krajach, stał się Front Narodowy Czechów i Słowaków, który skupiał nie tylko legalnie działające partie polityczne, ale potem również organizacje związkowe, młodzieżowe czy zawodowe.

Z czasem dominującą rolę, w przeciwieństwie do pozostałych partii i organizacji Frontu Narodowego, zyskali komuniści. W roku 1946 potwierdzili swoją wiodącą pozycję w wyborach parlamentarnych, chociaż nie uzyskali w nich ponad 50% głosów, a na Słowacji nawet przegrali. Po kryzysie rządowym na początku 1948 r., za sprawą przewrotu, zyskali monopol władzy w całym państwie.W wyborach parlamentarnych 30 maja 1948 r. w czeskiej i słowackiej części republiki kandydaci „odrodzonego” Frontu Narodowego, według oficjalnych wyników, uzyskali zdecydowaną większość głosów. W rzeczywistości wybory zostały całkowicie sfałszowane. Stopniowo zmniejszano rolę parlamentu, posiedzenia odbywały się dwa razu w roku a trwały od jednego do dwóch dni. Centrum władzy przesunęło się do siedziby Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KSČ).

Przejęcie władzy połączone zostało z czystkami w administracji państwowej, wojsku i szkołach wyższych. Dziesiątki tysięcy osób po lutym 1948 r. udało się na emigrację. Tysiące innych zostało skazanych na długoletnie więzienie i prace przymusowe. W latach 1948-1960 242 osoby skazano w procesach politycznych na kary śmierci i stracono. Czystki ostatecznie wyraźnie dotknęły samej partii komunistycznej. Wśród straconych znalazł się także były sekretarz generalny KSČ Rudolf Slánský. W ramach walki z religią w roku 1950 zlikwidowano zakonny. Zakazano publikacji setek tytułów czasopism i gazet. Z bibliotek publicznych wyrzucano książki niewygodnych autorów. Przymusowa kolektywizacja całkowicie zmieniła strukturę ludności wiejskiej. Prowadzenie przedsiębiorstw prywatnych zostało w Czechosłowacji stopniowo niemal wyplenione.

Relatywne rozluźnienie stosunków politycznych rozpoczęło się stopniowo w połowie lat 50. Przemianę zapowiedziała śmierć Józefa Wissarionowicza Stalina i Klementa Gottwalda wiosną 1953 r. W tym roku odbyły się także największe publiczne protesty przeciwko reżimowi, które wybuchły po reformie walutowej. Zasadniczym przełomem był lutowy XX. Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego w roku 1956, na którym nowy najwyższy przedstawiciel ZSSR Nikita Siergiejewicz Chruszczow potępił dyktatorską politykę Stalina. W Czechosłowacji jednym z dowodów stały się studenckie juwenalia, które 20 maja 1956 odbyły się w Pradze a w następnych dniach w innych czechosłowackich miastach. Zagraniczni obserwatorzy uważali juwenalia za pierwszą okazję do wypowiedzenia się milczącego dotąd społeczeństwa w kwestii sytuacji politycznej. W uroczystym marszu w stolicy wzięło wówczas udział ponad 100 tys. ludzi. Poszczególne hasła krytykowały polityków, organizacje i cenzurę. Po rozbiciu węgierskiej rewolucji również w Czechosłowacji zakończył się okres relatywnego rozluźnienia.