Sens czynu
„Czyn Palacha jest trudny do zrozumienia, niestandardowy. Wymyka się normalnej etycznej ocenie. Wzbudza wielkie emocje, wywołuje szereg pytań, polemik a często także przeciwstawnych ocen. Jest potępiany i gloryfikowany.”
Jindřich Šrajer (2009)
Od stycznia 1969 r. minęło ponad kilka dziesięcioleci, mimo tego czyn Jana Palacha wciaż zachęca do przemyśleń o podstawowych zagadnieniach ludzkiego życia. Wytłumaczyć sens samospalenia Palacha próbowało wiele osób, które czyniły to z różnych punktów widzenia. Często widać tu przede wszystkim sytuację społeczną typową dla tej epoki, która obok innych elementów współokreślała postrzeganie autorów. W ich konkretnych wyjaśnieniach odbijają się oczywiście różne religijne, filozoficzne, polityczne i etyczne punkty wyjścia. Większość z nich łączyło poszukiwanie odpowiedzi na podstawowe pytanie połączone z czynem Palacha – czy człowiek ma wolną wolę, by decydować o swoim życiu i według własnego uznania składać się w ofierze dla drugich, aby w ten sposób nakłonić ich do zmiany ich pełnej rezygnacji postawy w stosunku do spraw publicznych i zmusić do jasnych negocjacji zgodnie ze swoim politycznym zamierzeniem. Niektóre z nich przypomnimy, jako możliwe drogi, po których można kroczyć, zamyślając się nad przesłaniem Palacha.
Krytyk i estetyk Jindřich Chalupecký w reakcjach na czyn Palacha widział dwa podejścia. Zgodnie z pierwszym fakty przyjmowane są tak, jak miały miejsce, albo jak wygądały: w sposób wrażliwy, irracjonalny i bezpośredni. Drugi typ reakcji odwrotnie, tłumaczył je pośrednio i racjonalnie; przynosił i dopuszczał także teorie o podłożu konspiracyjnym, włącznie z rzekomym zwodzeniem naiwnego młodego człowieka, jak czyn Palacha kłamliwie przedstawił konserwatywny komunistyczny polityk Vilém Nový.
Chalupecký zwrócił jednak uwagę, że reakcje większej części opinii publicznej na czyn Palacha w rzeczywistości odgrywały się według scenariusza prymitywnych rytuałów, w których główne znaczenie miała uroczysta ofiara niewinnego chłopca.
Na racjonalizację nie było tutaj miejsca. Dowodzi tego i rzekoma ostatnia wiadomość przekazana przez młodego człowieka ze szpitala, w rzeczywistości, zmanipulowane i ugładzone połączenie jego prawie niezrozumiałych i oderwanych od siebie zdań, które nie zgadzały się z jego politycznymi żądaniami. Uczestnicy cichego marszu pogrzebowego 25 stycznia 1969 r. byli wyraźnie skoncentrowani na sobie. Nikt z nich nie atakował rządu, chociaż poparzony młodzieniec w swoim liście podpisanym jako Pochodnia nr 1 dosłownie ich do tego zachęcał. „Czyn Palacha złamał pancerz nowoczesnej racjonalizacji i obnażył głębokie podstawy archaicznej świadomości” – opisał Chalupecký przyczyny tego paradoksu. W tym kontekście samospalenie można wyjaśniać jako czyn, który narusza przyczynowość wydarzeń historycznych. W porównaniu z tym konieczność codziennych konfliktów politycznych jest nieistotna.
Szereg wyjaśnień czynu Palacha ma wymiar religijny, który przekracza dobowy horyzont polityczny. Sensu tego protestu nie należy ich zdaniem mierzyć jedynie bezpośrednią nieudaną próbą forsowania wysuniętych postulatów czy zawodem ze strony ówczesnego społeczeństwa. Należy go rozumieć przede wszystkim jako ponadczasowe wezwanie do pełnowartościowego napełnienia życia. Dla filozofa Ladislava Hejdánka znamienne jest, że „ofiara Palacha stała się symbolem tego, że całe swoje życie mamy zawsze oddawać do dyspozycji temu, co ma się stać, co ma się robić, co trzeba wykonać, aby naprawić rzeczy, co trzeba zrobić dla ludzi wokół nas i dla obszaru, dla społeczeństwa ludzkiego”. Ewangelicki duchowny Jakub S. Trojan podczas pogrzebu Jana Palacha wygłosił na cmentarzu olszańskim przemówienie, w którym żegnanego studenta umieścił pośród wielkich religijnych osobności, takich jak Jan Hus, Jan Amos Komenský, Jeroným Pražský, Mahátma Gándhí, Albert Schweitzer czy Martin Luther King. Protest Palacha określił jako „czyn czystej miłości”, który „już zawsze będzie pobudzeniem dla ludzi zmęczonych, wezwaniem do nadziei dla słabych”. W podobny sposób czyn Palacha traktuje też katolicki ksiądz i profesor akademicki Tomáš Halík, który jego przesłanie rozumiał według swoich słów jako zobowiązanie do moralnej integralności i niepoddawania się przed reżimem „normalizacji”.
Ten sposób argumentacji pojawia się także w dwóch krytycznych głosach, które jednocześnie paradoksalnie wychodzą z odmiennych ideowo przesłanek. Anarchista Ondřej Slačálek odrzucił czyn Palacha dosłownie jako samobójstwo, którego nie można naśladować. „Etyczna ocena czynu pojedynczych osób w tradycji zachodniej oparta jest na ich naśladownictwie” zwrócił uwagę zaznaczając, że protestu Palacha nie można rozumieć jako rzeczywistej formy oporu. Starania, aby przypominać jego przesłanie określił jako staranie ukrywania się za „martwymi ikonami”. Uczestnik antykomunistycznego ruchu oporu Josef Mašín odrzucił samospalenie Jana Palacha używając podobnych słów, podkreślając jednak wojskowy punkt widzenia: „ Wyobraźmy sobie jednostki wojskowe czy grupy ruchu oporu, które do walki idą uzbrojone w puszki z benzyną czy z rozkazem, by w przypadku spotkania z nieprzyjacielem okaleczyć się bądź popełnić samobójstwo”.
Zakonnik i salezjan Jindřich Šrajer, który rozważał czyn Palacha z punktu widzenia etyki chrześcijańskiej, jednakże bardzo szczegółowo udowodnił, że w tym przypadku nie chodziło o klasyczne samobójstwo (ani o przypadek męczeństwa w chrześcijańskim tego słowa znaczeniu) i podkreślił znaczenie złożenia przez Palacha ofiary z samego siebie dla pozostałych. Przypomniał również, że jego przesłanie jest wciąż aktualne dla szeregu ludzi na całym świecie. Jednocześnie wyraził wątpliwości co do adekwatności wybranej formy protestu: „Biorąc pod uwagę osobistą motywację Palacha i formułowany przez niego ideał, historyczny i kulturowo-polityczny kontekst oraz wynik jego czynu należy skonstatować, że mamy do czynienia z czynem bohaterskiego (zastępczego) oddania samego siebie w ofierze. Jego czyn należy docenić, ale z punktu widzenia szacunku do życia nie można go powszechnie polecać”.
Czyn Palacha był jednak także krytykowany i to z najróżniejszych pozycji. Przy ocenie często zwracano uwagę na to, że jego formy i następstw rzekomo nie da się połączyć z tradycjami europejskimi. Łączyły się w większości z wyjaśnianiem samobójstwa jako niemożliwego do przyjęcia sposobu odejścia człowieka z pozaziemskiego świata.